نکاتی در باره مقام فرهنگی و دیدگاه سیاسی خورشید عطایی در آیینه اشعارش

مریم محبوب می گوید: "خورشید عطایی ، زن متواضع ، کم سخن و بی مدعاست. از شهرت طلبی بیزاراست." خانم محبوب در جایی دیگری گفته است: "خورشید شاعر لحظه های زیبا بود. شاعر تصویرگر آرمان های انسان."
پیکار پامیر حین عیادت و آخرین دیدار با بانو عطایی گفته بود:
خورشید که کارش همه تنویر جهانست// حوریست که زیبنده در آغوش جُنانست
حبیب الله رفیع در باره اسلوب و ویژه گی های شعر عطایی می نویسد:
"د خورشید شعر په ریښتیا سره هم د ژوند شعر دی٫ د ژوند د عینی حلالاتو له غیږه راوتلی شعر دی او د هنر په ښکلاو پسوللی شعر دی . دی دې شعر د دې د وطن نماینده شعر دی، هر ځای چه ویلی او په هر وخت کی چې ویلی د خپل وطن، د خپلې مینې او د خپل مینې انځور یې پکی ایستلی."
سلیمان راوش گفته است که : "خورشید آزاد بود و آزاد می اندیشید و هرگز هم نمی خواست باعث زحمت دیگران باشد ."
چه زیبا می گوید نسیم اسیر که: "در دل تاریک شب، واحسرتا خورشید رفت// گوهر دردانه ای از چنگ ما اُفتید رفت"
با وجودیکه خورشید عطایی 12 سال همکار ما در اندیشه نو بود که بیش از هر کس با ما و بیش از هر نهاد با اندیشه نو نزدیکتر بود. نمی خواهم که با این حرف ها "خورشید" را در غیابش متعلق به نشریه اندیشه نو بدانم. "بانو عطایی، خورشیدی بود که تابشش در همه جا یکسان، پرتو روشنایی اش متوازن و هماهنگ با همه جا و تشعشع انوار معنویتش از ورای شعر و سخن، افغانستانشمول ، انسانشمول و همگانی بود."

نکته اول : خورشید تحول طلب

تحول طلبی و اصلاح خواهی در اکثر اشعار خورشید عطایی دیده می شود. که چند فردِ یکی از اشعارش را مثال می آوریم:
زمانه لیونی شوې، جاهلان لیونی شوېی
چی زمونږ ستر افتخارؤ د بامیانو مات شهکار دی
په ملی وحدت عظمت باندی راپاڅه ای افغانه
وروڼو خویندو په وطن کې انقلاب ضرور په کار دی
هدف خورشید از انقلاب در این شعر تحول، تغییر و نابودی مظاهر منفی است که مردم، جامعه و کشور ما را به نابودی سوق داده است. یعنی خورشید بر ضد روند کنونی، مردم را به قیام دعوت میکرد. (راپاڅه ای افغانه) و (انقلاب ضرور په کار دی) وغیره.

نکته دوم: در جدل و مبارزه با بنیادگرایی عقب کردی و استبداد

خورشید عطایی شخص آرام، معتدل و صمیمی بود. به این معنی نه که در همه مسایل خاموش بود. خورشید غوغاگری بود در مبارزه با بنیادگرایی، عقبگردی و استبداد. او در اشعارش گروه ها و اقشار مرتجع و عقب گرد جامعه را جسورانه معرفی ، افشا و موضع گیری انسانی اش را در مقابل اعمال ضد انسانی آنها تبارز داده است. حقا که به گفتة خودش:
"هر جا برسد خورشید ظلمت رود از صحنه”
این نکته نظرم در باره دیدگاه خورشید عطایی را در سه مثال بیان می کنم:
1. در مخالفت با بنیادګرایی
در شعر (مین) از دفتر (د نکریزو پاڼه) ص ۱۳۷ خورشید عطایی می نویسد:
مین یم او خوشحاله د ښایست په نندارو
ای شیخه ښه یی واوره درته وایم په نارو
...
تقوی ده دا د مینی عبادت کوم د عشق
شیخان مي که وهی په کاڼو لوټو انبارو
در جای دیکری در معرفی روحانوین متعصب می گوید:
کله شیخ کله ملا شي
رنګ په رنګ جامې په ځان کړي
کله ژاړی لیمه سره کړې
غولولو ته مکاره
شعر ( د بتانو څه ګناه وه) شعریست که خصلت ضد بنیادگرایی خورشید عطایی را در پاک ترین و صادق وترین شکل آن نشان میدهد. متاسفانه عده یی بنا بر ملحوظاتی اگر از عمل وحشیانه طالبان مبنی بر تخریب شهکار پیکره های بودای بامیان،ازطالب حمایت نکرده اند، ولی در مقابل این وحشت کاملا خاموشی اختیار کرده اند. ... و اما خورشید عطایی به مثابه یک روشنفکر واقعی از همه ملحوظات میگذرد و در شعر ( د بتانو څه ګناه وو) موضع گیری فرهنگ دوستانه و روشنفکرانه اش را بیان می کند. از آنجاییکه این شعر طولانی است بخاطر صرفه جویی وقت بریده هایی از این شعر را تقدیم تان می کنم.
د پـیـړیـو راپـــدی خـــــوا
کلک ولاړ پخپل مقـــام وو
د افغــان فرهنګ مثــال وو
بـې طمع او بـې ریـــا وو

خوله یی ډکه له مسکا وه
ورانـول یـــې نــــا روا وه
د بـتـانـو څـه ګــــــــناه وه

د تاریخ لویه متاع وه
ورانـول یـــې نا روا وه
د بتانو څـه ګـناه وه

نه یـې پري کړل واسکتونه
نه یې څوک سنګسـارول کا
نه یې ژوندی څوک ښخول کا
نه تغیـیـر د عقـیــدي کـا

هم زینت هم تفریحګــــاه وه
ورانـــول یـــې نــــا روا وه
د بتــــانو څـه ګـــــــــناه وه

د مذهب تر نــــــامه لاندی
خپـل وطـن یي لوت تبـــاه کړ
څـــه ځواب به ورکوي ته
آیــنده کـــې خپـل ملـت ته

دا دې لــــــویه اشــتـباه وه
ورانـــول یـــې نـــا روا وه
د بتــــانو څـه ګـــــــناه وه

یا
دو بیت اخیر شعر "الوداع" که بعد از مرگ خورشید در رسانه های اجتماعی به پیمانه وسیع نشر شد، دیده می شود که خورشید با ذهن و افکار در حال جدل چشم از جهان بسته است. در جدل نور با ظلمت شب و تیرگی . او خود را تا آخرین نفس های که می کشد در مبارزه می بیند . چنانچه می گوید:
هرچه کوشیدیم، نور از قید شب بیرون نشد
با چنین جنگ و جدل دست و گریبان می روم
نیست خورشیدِ مرا آمیزشی با تیرگی
پهلوی روشندلانِ راستِ راستان می روم
2. در ضدیت با استبداد و ارتجاع
غداره عنوان شعری است که استبداد را به شکل واقعی و امروزی اش تشریح کرده است.
ځان ته وایې ایمان داره
برابر په سمه لاره
نه هغه یې نه او دا یی
زه دې پیژنم غداره
...
کله شیخ که ملا شې
رنګ په رنګ جامی په تن کړې
غولولو ته مکاره
...
د خورشید په سوي زړه کښې
ګوتی مه وهه بی باکه
هسې اور به شي در پوری
چي له ژونده شې بیزاره

3. موضعگیری سیاسی عطایی در جنگ های داخلی افغانستان
ریشداران با قبا و با چپن
نام ملا بد نمودند در جهان
در هوای جیفة دنیا شدند
پر زنان در هر طرف چون کرگسان
نیست ملا این بلای نول دار
می زند راکت بفرق این و آن
هم تجاوز بر زن و دختر کنند
جمع بی ناموس گشته حاکمان

نکته سوم: وسعت نظر خورشید عطایی

ما هیچ نمی پرسیم کز اهل کجا باشید
محنت کش هر جا اید یکجای بما باشید
دشمن به کمین خفته٬ با فکر فریبنده
هوشیارو بیک مقصد از صدق و صفا باشید
یا
در شعر "پسرلی شو" دفتر شعری «د نکړیزو باڼه‎»
زه د خورشید تر زرینو وړانګو ژوند غواړمه
دا څو ګوندیزه ملت یو ځای او یو ګوند غواړمه
باید یاد آور شد که هدف خورشید از "گوند" حزب نیست که خدا نکرده او را مخالف پلورالیزم دانست. هدف خورشید در اینجا از گروه بازی و بی اتفاقی است. او با دید وسیع خواستار و آرزومند افغانستان متفق و متحد است.

نکته چهارم: در دوری از وطن

دوری از وطن از انگیزه ها و سوژه های مهم شعری خورشید عطایی است. اگر اشعار دهه های اخیرش را مطالعه کنیم همه در اندوه، فراق، درد جانکای دوری از وطن خلق شده اند. گرچه این دسته اشعار خورشید زیاد است که در قالب ها، اشکال، و چوکات های مختلف شعری سروده شده اند. در ینجا بگونه نمونه یک شعر وی را تقدیم تان می کنم.
بزمونه دي بې خونده او سازونه بیګانه دي
محفل کې هری خوا نه آوازونه بیګانه دي
د یار په تمه ځمه کاروانونو ته سلام کړم
آشنا چې په کې نوي کاروانونه بیګانه دی
په هیله د شرابو به تل مسته ګرځیدمه
چې تنده نه ماتیږي شرابونه بیګانه دي
د مینې په مکتب کې د وفا سبق مې زده کړ
د مینی پروانې ته چراغونه بیګانه دي
له چا نه ګیله وکړم چه ویرانې مدرسی شوې
استاد را څخه ورک دی کتابونه بیګانه دی

نکته پنجم: اشعار زنانه در آثار خورشید عطایی

همانطوریکه فروع فرخزاد به شاعرِ شعر زنانه در زبان فارسی معروف بود و شاعری چون بهار سعید از شاعران افغانستان در این راه قدم های استوار برداشته است، به همین ترتیب خورشید عطایی هم سهمی را در زمینه داشته است. .دقیقتر باید گفت که شاید اولین شاعر پشتو باشد که در عصر ملاسالاری ، طالب محوری و جهادبازی، عشق زن و مرد را از زبان زن بیان کرده باشد.
شاید عده یی این دستاورد خورشید را دستاورد نگوید و شاید هم کسی بنابر برداشت خودش و سطح دانش و فرهنگش منکر این نظر باشد که زن حق ندارد شعر زنانه بسراید. ولی من به صفت انسان آزاد اندیش و حامی کرامت و حقوق زن اشعار زنانه خورشید را دستاورد بزرگ میدانم. خورشید در این مورد راه درازی را طی کرده که دیگران بعد از سال ها همگام او خواهند بود. سلیمان راوش در باره این صفت خورشید می نویسد که : " خورشید عطایی شهامت زنانۀ بی نظیری داشت."
خورشید شعر زنانة زیبایی دارد که می گوید:
ګریوان نه دي ځنګل کي د سینې شومه ورکه
دا ورکه په سینه کی مې ګلونه ښکلول
تا غلی شان وې ماته: غیږ کی ما نیولی نشې
په تمه د غیږ ما ستا لاسونه ښکلول
ګناه که ښکلول وی ګناه ګاره معترف یم
چه ټول شپه مي ستا ټول اندامونه ښکلول
یا
خورشید چې توده مینه کړی جهان سره ښکاره
دا زه یی ولی وکړمه پټ پټ په اشارو

نکته ششم: پایان تراژیک و غمناک در اشعار عطایی

تقریبا اکثر اشعار خورشید عطایی پایان غم انگیز دارد که حتی اشعار شاد خورشید عطایی پایان تراژیک دارد. او در سروده (پسرلی) در دفتر شعری خیالی تصویر از زیبایی ، عیش، نشاط و عشق سخن می گوید و در سطور اخیر شعرش به زندگی اصلی اش، به زندگی مردم و وضعیت وطنش برمیگردد و می گوید:
درومه پسرلیه زما زړګی خوشحالوی نشې
نشته خوشحالی زما د کلی په کورونو کی
یاد چې د وطن د پسرلي مي کانادا کې شي
زړه کي د خورشید ذرې اور واخلی په عشقونو کي
در اینجا علت و معلول در دو فرد اول پیوند دیالیکتیکی دارد. دیالیکتیک است. زیرا در خط اول علت و در خط دوم معلول را بیان و در ادامه آن آنها را تشریح کرده است.
مثلا: در سروده چاپ ناشده خورشید عطایی (زما کلی) این ویژگی توسط خود شاعر خط کشی شده است. خورشید عطایی در این شعر همه خاطرات خوش زندگی دهکده اش را در گذشته های دور بیان کرده ولی در نیمة شعر با ذکر کلمه (خو اوس؟؟؟) آنرا جدا و زندگی رقب بار و دردآور کنونی ناشی از دوری وطن را به تصویر می کشد و همه تغییرات منفی امروز را به حکایه می گیرد.

نکته هفتم: ارزش شاعر در سیمای خودش و ساحه دید عطایی در شعر

شاعره یمه احساس نه می شعرونه جوړوم
رنګین رنګین نظمونو نه ګلونه جوړوم
تصویر د حوادثو چې مې سترګو ته ودریږی
د مینی زمزمو کې سرودونه جوړوم
په توره تاریکی د مشعل غوندې بلیږم
د مینی د بریښنا نه چراغونه جوړوم
خورشید یمه سینه کې می د مینې اور بلیږی
د مینی د سکروټو نه لعلونه جوړوم

نکته هشتم: نازکخیالی و تشبهات زیبا

اشعار پشتوی خورشید عطایی از اشعار حمید مومند متاثیر است. یعنی مطالعه خورشید عطایی از آثار حمید مومند بیشتر و پیشتر از هر شاعر دیگر بوده است. دو نوع مشابهت در اشعار خورشید و حمید مومند دیده می شود که یکی در نکات بعدی تشریح خواهد شد و دومی نازکخیالی است. این خصوصیت در اشعار پشتوی خورشید تجلی بیشتر نسبت به اشعار دری اش را دارد.
مثلا:
در باره زن در شعر (د ښځی کرامت) دفتر شعری (خیالی تصویر) می نویسد:
د ځمکې پریښته د عشق نه ښځه جوړه شوې
روان یې په لطیف بدن کې جوړ د عشق کاروان دی

یک نبشته بسیار زیبا
د زخمی زړه په دردونو هر څوک کله پوهیدی شی
سوزیدل کا هغه غوښه چی د دی نه کباب راغی

در باره دهکده اش
ای معصومو خاطرو زما د کلی ژونده
له تا چه کډه شومه سخته پښیمانه شومه
ژوند خو یوازی هم هغه و چې په کلی کې و
چی ترې نه ووتمه ډکه له ارمانه شومه

شعر فشرده معنی است
د عشق نه جوړه شوې د شعرونو خزانه یې
دا ستا په یو یو شعر کې ادبونه لټوم
لري د زړه حرم کې ادبي نازک خیالي
شعرونو کې دې زه ښکلي لعلونه لټوم

همچنان امواج پی در پی زیبایی و آهنگ در شعر "نازک نازک خیالونه " دیده می شود.
د شپی زړه کی کراری وه او ډیوه می څنګ ته بله
هم راغلی می ؤ لاس ته یو کتاب ؤ د شعرونو
له عنوان څخه می ښکل کړ چي شاعر راته آشنا ؤ
بیا می کیښود د پاس په سترګو
پوره شپه می ولستولو
له دنیا څخه ووتم
په ګلزار کی د شعرونو
لور په لوری ګرځیدمه
او احساس می انسانی ؤ ډوبیدمه
پاکه مینه ؤ، اخلاص ؤ
د شاعر د زړه ګداز ؤ
ویا در شعر " د بـتانـو څه ګـناه وو" هم همین خصوصیت آهنگ و هماهنگی دیده می شود که به آهنگ های که از آن رپ ساخته می شود مشابه و هم آهنگ است.
خوله یی ډکه له مسکا وو
ورانـول یـې نـا روا وو
د بـتـانـو څـه ګــناه وو

نکته نهم: تصور خورشید عطایی از پښتنه

پښتنه یمه وفا می عنعنه ده
د خورشید په شان سوزیږم څه شکوه کړم
همانطوریکه نادیه انجمن می گوید:
من نه آن بید ضعیفم که ز هر باد بلرزم
دخت افغانم و برجاست که که دایم به فغانم (تشریح شفاهی در باره تابو های شناخته شده ؛(دخت افغانم و برجاست که دایم به فغانم) و
(د خورشید په شان سوزیږم څه شکوه کړم)
یا
دا زما مینه کلیواله پښتنه مینه ده
ډیره خوږه ډیره سوچه مینه ده
یا
دا زما مینه پښتنه او غرنۍ مینه ده
دا زما خپله لیونۍ مینه ده

نکته دهم: کلمات سچه دری در اشعار پشتوی خورشید

طوریکه در بالا گفته شد، شعر پشتوی خورشید گاهی به شیوه شعری حمید موند که کلمات فارسی را به پیمانه وسیع در اشعارش استفاده کرده، مشابه می شود. حمید مومند در اشعارش هیچ نوع حس بیگانگی با الفاظ و کلمات دری نداشت. مثلا او در یکی از اشعارش می گوید:
د نرګس تر ګله زه یم څو چندان شوخ
چې په غټو سترګو ګورم ګلرخان شوخ
شوخې سترګې نرګس کوز ګوری له شرمه
چه د باغ په لوری واړوي چشمان شوخ
به همین گونه خورشید عطایی هم در اشعارش از فارسی بیدریغ استفاده کرده است که این کاربه اشعار خورشید ویژه گی های خودش را داده است. مثلا خورشید می نویسد:
زړه آتشکده شوه سری سکروټی سور انګار ؤ
یا
در شعر (د زړه ارمان) از دفتر شعری "د نکریزو پانه" قافیه های آن با ردیف پشتوی (راشی) آمده است
مثلا: رشک جهان راشی، پایان راشی، سازوسامان راشی، دوران راشی، خندان راشی، امن و امان راشی، وغیره .

نکته یازدهم: حکایت در اشعار پشتوی عطایی

خورشید عطایی مانند شعرای کلاسیک دری چون جامی فردوسی و سعدی در اکثر اشعار پشتوی خود حکایت هایی را گنجانیده که برعکس شیوه شاعران دیگر، در اکثر حکایت ها قهرمان و قربانی و راوی حکایت خود شاعر است.
1. زندګینامه خورشید در شعر (خواږه یادونه)
چند مثال از چند دوره زندګی اش:
کودکی:
چې می دادا کول لوونهُ ما ګیډی تړله
او په غرمه کښې به ادی ډوډې راوړله
که می بابا څپره ګرځوله
ما به له نازه پرې سپرلې کوله
نوجوانی:
د کوچنیوالي دورې تیري سولې
د کروندې چارې مي هیري سولې
مازیګری خپلو ملګرو سره
در جوړ پیکی او سرو منګلو سره
جوانی :
مونږ به په لپو خپل منګي ډکول
زلمو به خوند سره شپیلی ژغول
در دوری از وطن:
داسی خواږه، ښکلی یادونه می پراته دې هلته
خداي ګو چې هر څه د کاته دي هلته
2. در شعر (څه خوږه هغه فضا وه) از دفتر شعری خیالی تصویر، همه دوره های زندگی اش راتشریح و بعضی از جزئیات حساس زندگی اش را بطور روشن بیان کرده است. که متاسفانه این شعر حکایت گونه، پایان غم انگیز دارد و خورشید پایان این شعر را پایان زندگی اش نشان داده است. و شعر با این جمله ختم شده است:
(سلګو سره فنا شوم‎‎...)
پایان